महात्मा फुले

१.

गेल्या कित्येक पिढ्यांपासून ज्यांना मानूस म्हणून जगण्याचा हक्क नाकारला गेला होता त्यांना समान वागणूक मिळावी म्हणून लढणारा महात्मा कसा असू शकतो?

ज्या पानवठ्यावर जनावरांना पाणी प्यायची परवाणगी होती तेथे काही लोकांना पाणी पिण्याची बंदी होती, अशी बंदी मोडून घरचा हौद या लोकांसाठी खुला करणारा महात्मा कसा असू शकतो?

समानता ही केवळ लिहीण्याची - बोलण्याची बाब नाही तर ती कृतीत उतरली पाहिजे असं बोलून आपल्या पत्नीला लिहायला शिकवले, व तीच्या माध्यमातून पहिली भारतीय मुलींची शाळा काढली. शिक्षणाची गंगा जनसामाण्यांपर्यंत पोहोचवणारा , महात्मा कसा असू शकतो?

शेती करतांना नवनवीन तंत्रज्ञानाची जोड देऊन शेती केल्यास ती फायद्याची होते हे प्रत्यक्ष शेती करून (फक्त एवढ्यासाठी शेती केली) पटवून देणारा , महात्मा कसा असू शकतो?

त्याकाळी कमी वयात वैधव्य आल्यावर अड्यानिड्या वयात कुणी त्या विधवेचा गैर फायदा घेतल्यास त्यामुळे आलेल्या गर्भारपण आणि त्यापुढील समाजाने अनौरस मानलेल्या संततींना जगण्याचा हक्क मिळावा म्हणून झटनारा, महात्मा कसा असू शकतो?

समाजसेवा करतांना जातीच्या बंधनात न अडकता काम करणारा, आणि समाजसेवा करीत असतांना आपल्या चरितार्थासाठी वेगळा व्यवसाय करणारा व्यक्ती, महात्मा कसा असू शकतो?

महाराष्ट्राच्या लाडक्या शिवाजी महाराजांची समाधी शोधून त्यावर सर्वप्रथम फुले वाहणारा आणि सर्वप्रथम शिवजयंती उत्सव साजरा करणारा, शिवाजींवर पवाडा करणारा मानुस, महात्मा कसा असू शकतो?

- नीलकांत

२.

डावपेचात्मक ब्रिटिशप्रेम का न मानावे?

ब्रिटिशांकडून आपले काम फत्ते करून घेण्याचे दुसरे एक उदाहरण आठवते.

सावरकरांनी भारतीय तरुणांना ब्रिटिश फौजेत रक्त सांडण्यासाठी पाठवले, ते अत्र्यांना सुरुवातीला देशद्रोही वाटले. (त्यावेळी सावरकरांनी ब्रिटिशांच्या बाजूने काही लिखाण केले होते.) पण हा डावपेच होता, जेणेकरून भारतीय तरुण प्रशिक्षित व्हावेत. ब्रिटिश सोडून गेल्यावर हा डावपेच होता हे सर्वांना कळले, आणि अत्र्यांनीही त्याचे महत्त्व मानले.

फुल्यांनी एक पूर्वापारची प्रथा बदलण्यासाठी ब्रिटिशांची मदत घेतली, आणि ब्रिटिशांचे माफक गुणगान केले, म्हणा. ब्रिटिश जाईपर्यंत ते हयात नव्हते. त्यामुळे त्यांना ब्रिटिशांचे ते गुणगान मागे घेणे कसे शक्य होणार?

तरी हा पाहुण्याकडून साप मारून घेण्याचा हा फुल्यांचा डावपेच मानावा.

३. महात्मा फुल्यांनी केलेले लेखन हे तार्किक मांडणीच्या उद्देशाने केले असेल वा नसेल पण ज्या समाजाच्या उद्धारासाठी कार्य करायचे आहे त्या समाजाला समजेल, पटेल व आवडेल अशा भाषेत ते केले होते. हिंदूंचे देव रुढी निर्माण करीत नाहीत हे म्हणणे योग्य असले तरी हिंदूंच्या देवांच्या नावाने रुढी निर्माण करणार्‍यांनी स्वतःची पोटे जाळण्यासाठी देवतांचा वापर केला होता हे सत्य आहे. वरवर पाहता निरर्थक वाटणार्‍या मंदिरप्रवेशासाठी कित्येक उपोषणे झाली आहेत याचा इतिहास कुठेही सापडेल. मंदिरे व दैवते यांचे समाजातील महत्त्व आणि तत्कालीन समाजात (व आजकालही) असलेला देवभोळेपणा लक्षात घेता, मुळावर घाव घालण्याच्या उद्देशाने महात्मा फुल्यांनी देवतांबाबत केलेले लेखन योग्यच होते असे माझे मत आहे. समाजामध्ये असलेली अंधश्रद्धा किंवा तथाकथित देवतांबाबत असलेला आदर उखडून टाकण्यासाठी असे जालीम इलाज करणे आवश्यक असते. असे इलाज करण्याचे धैर्य असणारे फुले प्रत्येक पिढीत जन्माला येत नाहीत. किंबहुना फुलेच नव्हे तर संत तुकाराम, ई.व्ही.रामस्वामी पेरियार यांसारख्या क्रांतीकारक समाजसुधारकांनीही सर्वांना समजेल अशीच परखड भाषा वापरण्याची पद्धत वापरली होती.

तुकारामांच्या अभंगांमध्ये वापरलेले शब्दही हिंसक किंवा अश्लील वाटू शकतात.

संतासी देखोनी होय पाठमोरा । दासीचिया पोरा चुंबन देतो ॥ध्रु.॥
संतासी देखोनि करितो टवाळ्या । भावें धुतो चोळ्या दासीचिया ॥२॥
तुका ह्मणे त्याच्या तोंडावरी थुंका । जातो यमलोका भोगावया ॥३॥

या अभंगात तुकारामांनी तोंडावरी थुंका असे सांगितले आहे म्हणजे ती 'शाब्दिक व शारीरिक हिंसा' झाली. शिवाय रुढार्थाने ते 'अनहायजिनिकही' आहे. पण ज्या काळात ही रचना केली गेली तिचा संदर्भ ध्यानात घेणे आवश्यक आहे.

अश्लीलता किंवा हिंसा ही केवळ शब्दात असते हा समज चुकीचा आहे. संस्कृतप्रचुर गोड शब्दांमध्ये गुंडाळलेली हिंसा दिसत नसली तरी ती तितकीच दाहक असते.

आपला,
(सविस्तर) आजानुकर्ण

एतद्देशीय पेशवे गेल्यानंतर इंग्रज राज्यकर्ते आले तेव्हा 'पुन्हा पेशवाई नको' असा समाजातील खूप मोठ्या वर्गाने सुटकेचा निश्वास सोडला होता ही अवांतर माहिती द्यावीशी वाटते.

-- आजानुकर्ण

============

महात्मा फुले यांच्याविषयी जेव्हा जेव्हा विषय चर्चेला येतो तेव्हा तेव्हा त्यांचे हिंदू धर्माबद्दलचे, देवतांबद्दलचे लिखान, इंग्रज सरकारविषयीचा दृष्टीकोण हे मुद्देही चर्चेला येतातच! नव्हे, ते यायलाच हवेत आणी सगळ्याच मुद्यांबाबत साधक-बाधक चर्चा व्हायला हवी. मला खात्री आहे की चर्चेअंती या थोर समाजसेवकाबद्दलचे यामुळे होणारे गैरसमज नक्कीच दूर होण्यासाठी मदत होईल.

मुळातच त्यांचे विचार वा लिखान समजावून घेताना त्याला आपण सध्याच्या परिस्थितीतील मोजपट्या लावणे हा त्यांच्यावर अन्याय ठरेल! उदाहरणच द्यायचे म्हणले तर सध्याच्या काळात दोन लग्ने करणे हे असंस्कृतपणाचे लक्षण मानले जाते. मात्र पुर्वी हा रिवाज समाजमान्य आणी प्रचलीत होता. मग आजच्या या बदलेल्या सामाजीक मुल्यावरुन पुर्वी एकापेक्षा अधीक लग्ने केलेल्या थोर इतिहास पुरुषांना आपण
असभ्य ठरवणार आहोत का? नक्कीच नाही! कारण तात्कालीन रिवाजाप्रमाणे (परिस्थितीप्रमाणे) त्यात काही वावगे नव्हते. अगदी हाच विचार फुलेंबाबतही प्रत्येकाने केला तर बर्‍याचशा गोष्टी चटकन स्वच्छ होतील. 

ब्रिटीश राजवट आणी म. फुले:
पहिल्यांदा त्यांच्या ब्रिटीश राजवटीविषयीबद्दल असणार्‍या आपुलकीविषयी बोलुयात.... वर उमेशच्या पोस्टप्रमाणे ब्रिटीशांनी रेल्वे, टपाल ई सेवा भारतात सुरु केल्या हे नेहमी सांगीतले जाते पण माझ्या मते तरी त्यांनी या सुविधा भारतीय लोकांसाठी नव्हे तर मुख्यत्वे त्यांचे राज्य सुरळीत चालावे म्हणून प्रशासकीय सुलभेतेसाठी केलेल्या होत्या. त्याबद्दल आपण अनुकंपा बाळगणे तेवढे योग्य होणार नाही. मात्र राजाराय मोहन रॉय सारख्या समाजसुधारकाला पाठींबा देऊन, सामाजीक विरोध डावलून कायद्याने सतीची प्रथा बंद करणे वगैरे सारख्या सामाजीक सुधारणा म्हणता येतील अशा ब्रिटीशांनी अमलात आणलेल्या गोष्टीही आपण नाकारु शकणार नाही हेही सत्य आहे.

तेव्हापर्यंत भारतीय समाजव्यवस्था ही धार्मीक पायावर उभी होती तर इंग्रज सरकारने धर्मविरहीत लिखीत कायदा आमलात आणला होता. हिंदू धर्मातील जातीभेद इतका टोकाला पोहचला होता की काही जातींना किमान माणुस असल्याची वागणूकही सवर्ण समाजाने नाकारली होती. मात्र ब्रिटीश कायद्यामध्ये या जतीभेदाला स्थान नव्हते. ज्योतीबांच्या समाजीक कार्याला ब्रिटीशांचा पाठींबा होता तर याउलट जातविरहीत समाजरचनेसाठी तळमळीने काम करणार्‍या फुलेंना सवर्ण व्यवस्थेकडून (पर्यायने भारतीय समाजव्यवस्थेकडून) प्रचंड विरोध पत्करावा लागत होता. अशा वेळी फुलेंचे मत ब्रिटीश राजवटीविषयी अनुकुल बनले असण्याची शक्यता न्याय्य ठरत नाही का?

शिवाय फुलेंचे जिवीतकार्य १८२७ ते १८९० पर्यंतचे आहे. त्या कालखंडात ब्रिटीशांविरुध्द सामाजीक लढा, संघर्ष अशा गोष्टी घडलेल्या नाहीत. म्हणजे अशा स्वातंत्र्य संघर्षाला ज्योतीरावांनी विरोध करुन ब्रिटीशांबद्दल अनुकुल मत दिले आहे असेही नव्हे!

हिंदू धर्म आणी म. फुले:
फुलेंना अस्पृश्यता निवारण, मुलींचे शिक्षण अथवा काही सामाजीक अनिष्ट प्रथा दूर करताना कर्मठ आणी सनातनी लोकांचा धर्माच्या नावाखाली झालेला विरोध सर्वश्रूत आहे! मुळातच सवर्ण व्यवस्थेने केवळ आपले वर्चस्व रहावे म्हणून धर्माच्या नावाखाली कनिष्ठ जातींना वर्षानुवर्षे दिलेली अमानवी वागणूक ही अन्यायकारक होती. आपले दुर्दैव हे की हे सगळे हिंदू धर्माच्या नावाखाली चालवले गेले. अशा वेळी धर्मातील भेद मान्य करणार्‍या प्रथा बदलण्यासाठी ठाम नकार देणार्‍या वा त्याला विरोध करणार्‍या व्यवस्थेमुळे हिंदू धर्माबद्दलचे मत कलुषीत होणे नक्कीच शक्य आहे. (पुढील काळात त्याची परिणीती करोडो हिंदूंनी धर्माचा त्याग करुन बौध्द धर्माचा स्विकार करण्यात झाली हे सत्य सगळ्यांनी अनुभवले. पण तो येथे चर्चेचा विषय नाही).

हिंदू धर्मातील या अनिष्ट प्रथांवर टिका लिहीणे किंवा हा भेद देवालाही मान्य आहे अशा पसरविल्या गेलेल्या भ्रामक समजुतीवर आघात करताना देवतांबद्दल लिहीले जाणे आपणही मान्य करायला हवे. हा हिंदू धर्मावर वा देवतांवर हल्ला नसून भेदाभेद मान्य करणार्‍या, त्याचे समर्थन करणार्‍या प्रथांवर, घटकांवर केलेला हल्ला आहे हा भेद आपण समजावून घेण्याचा प्रयत्न करायला हवा! सध्याचे हिंदू धर्माचे स्वरुप हे खुप बदलेले, सुधारणावादी आहे म्हणून आपल्याला आपल्या धर्माचा अभिमान आहे. मात्र पुर्वी अशी परिस्थिती नव्हती हे खेदाने नमूद करावे लागते आहे. त्यामुळे तात्कालीन टिकेबद्दल आकस न ठेवता ते आघात आपण सध्या सकारात्मक दृष्टीने स्विकारणेच आपल्या धर्मासाठी, समाजासाठी हिताचे आहे. म. फुलेंची टिकाही आपण अशीच स्विकारावी असे माझे मत आहे.

भारतात पुर्वी मुस्लीम धर्माचा प्रसार तलवारीच्या जोरावर जसा झाला तसाच तो सुफी संतांच्या 'मुस्लीम धर्म हा जातीभेदविरहीत असून सर्वांना समान मानणारा आहे' या शिकवणुकीमुळेही झाला हे सत्य आपण जेवढे लवकर स्विकारु तेवढे आपल्यासाठी चांगले असेल. जात न मानणारा मुस्लीम धर्म अनेक कनिष्ठ जातीतील लोकांना जवळचा वाटला हे खरे आहे! फुलेंचे 'शिवाजीने मुस्लिम राज्य हाणून पाडले आणि नवीन हिंदू राज्य स्थापन केले वास्तविक पाहता याची काही गरज नव्हती' हे विधान या अनुषंगाने आले असावे असे मान्य करण्यास वाव आहे. त्यांनी शिवरायांबद्दल केलेल्या इतर विधानांची कल्पना नाही आणी ते पुर्ण संदर्भासह वाचल्यावर त्याव्र लिहीणे योग्य ठरेल. मात्र एका सदस्याने आधीच त्यांचा शिवरायांबद्दलचा पोवाडा देऊन फुलेंचे शिवरायांबद्दलचे विचार कलुषीत नव्हते याचा दाखला दिलेला आहे.

सारांश.. आधीच म्हणल्याप्रमाणे फुलेंच्या विचारांकडे त्या काळच्या परिस्थितीचा विचार करुन पहायला हवे. अन्यथा तो या थोर समाजसुधारकावर अन्याय ठरेल!

 - अवधूत खरमाळे

Gandhi murder case judgement

As appeared in Indian Express Feb 11 1949 - See Page 1 & 5

http://news.google.com/newspapers?nid=P9oYG7HA76QC&dat=19490211&printsec=frontpage

Ambedkar, Savarkar and Partition

Strange as it may appear, Mr. Savarkar and Mr. Jinnah, instead of being opposed to each other on the one nation versus two nations issue, are in complete agreement about it. Both agree, not only agree but insist, that there are two nations in India—one the Muslim nation and the other the Hindu nation. They differ only as regards the terms and conditions on which the two nations should live. Mr. Jinnah says India should be cut up into two, Pakistan and Hindustan, the Muslim nation to occupy Pakistan and the Hindu nation to occupy Hindustan. Mr. Savarkar on the other hand insists that, although there are two nations in India, India shall not be divided into two parts, one for Muslims and the other for the Hindus; that the two nations shall dwell in one country and shall live under the mantle of one single constitution; that the constitution shall be such that the Hindu nation will be enabled to occupy a predominant position that is due to it and the Muslim nation made to live in the position of subordinate co-operation with the Hindu nation. In the struggle for political power between, the two nations the rule of the game which Mr. Savarkar prescribes is to be one man one vote, be the man Hindu or Muslim. In his scheme a Muslim is to have no advantage which a Hindu does not have. Minority is to be no justification for privilege and majority is to be no ground for penalty. The State will guarantee the Muslims any defined measure of political power in the form of Muslim religion and Muslim culture. But the State will not guarantee secured seats in the Legislature or in the Administration and, if such guarantee is insisted upon by the Muslims,/16/ such guaranteed quota is not to exceed their proportion to the general population. Thus by confiscating its weightages, Mr. Savarkar would even strip the Muslim nation of all the political privileges it has secured so far.

This alternative of Mr. Savarkar to Pakistan has about it a frankness, boldness and definiteness which distinguishes it from the irregularity, vagueness and indefiniteness which characterizes the Congress declarations about minority rights. Mr. Savarkar's scheme has at least the merit of telling the Muslims, thus far and no further. The Muslims know where they are with regard to the Hindu Maha Sabha. On the other hand, with the Congress the Musalmans find themselves nowhere because the Congress has been treating the Muslims and the minority question as a game in diplomacy, if not in duplicity.

At the same time, it must be said that Mr. Savarkar's attitude is illogical, if not queer. Mr. Savarkar admits that the Muslims are a separate nation. He concedes that they have a right to cultural autonomy. He allows them to have a national flag. Yet he opposes the demand of the Muslim nation for a separate national home. If he claims a national home for the Hindu nation, how can he refuse the claim of the Muslim nation for a national home?

It would not have been a matter of much concern if inconsistency was the only fault of Mr. Savarkar. But Mr. Savarkar in advocating his scheme is really creating a most dangerous situation for the safety and security of India. History records two ways as being open to a major nation to deal with a minor nation when they are citizens of the same country and are subject to the same constitution. One way is to destroy the nationality of the minor nation and to assimilate and absorb it into the major nation, so as to make one nation out of two. This is done by denying to the minor nation any right to language, religion or culture and by seeking to enforce upon it the language, religion and culture of the major nation. The other way is to divide the country and to allow the minor nation a separate, autonomous and sovereign existence, independent of the major nation. Both these ways were tried in Austria and Turkey, the second after the failure of the first.

Mr. Savarkar adopts neither of these two ways. He does not propose to suppress the Muslim nation. On the contrary he is nursing and feeding it by allowing it to retain its religion, language and culture, elements which go to sustain the soul of a nation. At the same time he does not consent to divide the country so as to allow the two nations to become separate, autonomous states, each sovereign in its own territory. He wants the Hindus and the Muslims to live as two separate nations in one country, each maintaining its own religion, language and culture. One can understand and even appreciate the wisdom of the theory of suppression of the minor nation by the major nation because the ultimate aim is to bring into being one nation. But one cannot follow what advantage a theory has which says that there must ever be two nations but that there shall be no divorce between them. One can justify this attitude only if the two nations were to live as partners in friendly intercourse with mutual respect and accord. But that is not to be, because Mr. Savarkar will not allow the Muslim nation to be co-equal in authority with the Hindu nation. He wants the Hindu nation to be the dominant nation and the Muslim nation to be the servient nation. Why Mr. Savarkar, after sowing this seed of enmity between the Hindu nation and the Muslim nation, should want that they should live under one constitution and occupy one country, is difficult to explain.

One cannot give Mr. Savarkar credit for having found a new formula. What is difficult to understand is that he should believe that his formula is the right formula. Mr. Savarkar has taken old Austria and old Turkey as his model and pattern for his scheme of Swaraj. He sees that in Austria and Turkey there lived one major nation juxtaposed to other minor nations bound by one constitution with the major nation dominating the minor nations, and argues that if this was possible in Austria and Turkey, why should it not be possible for the Hindus to do the same in India.

That Mr. Savarkar should have taken old Austria and old Turkey as his model to build upon is really very strange. Mr. Savarkar does not seem to be aware of the fact that old Austria and old Turkey are no more. Much less does he seem to know the forces which have blown up old Austria and old Turkey to bits. If Mr. Savarkar instead of studying the past—of which he is very fond—were to devote more attention to the present, he would have learnt that old Austria and old Turkey came to ruination for insisting upon maintaining the very scheme of things which Mr. Savarkar has been advising his "Hindudom" to adopt, namely, to establish a Swaraj in which there will be two nations under the mantle of one single constitution in which the major nation will be allowed to hold the minor nation in subordination to itself.

The history of the disruption of Austria, Czechoslovakia and Turkey is of the utmost importance to India and the members of the Hindu Maha Sabha will do well to peruse the same. I need say nothing here about it because I have drawn attention to lessons from their fateful history in another chapter. Suffice it to say that the scheme of Swaraj formulated by Mr. Savarkar will give the Hindus an empire over the Muslims and thereby satisfy their vanity and their pride in being an imperial race. But it can never ensure a stable and peaceful future for the Hindus, for the simple reason that the Muslims will never yield willing obedience to so dreadful an alternative.

http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00ambedkar/ambedkar_partition/307a.html#part_2

ब्राम्हण अधिवेशनात नक्की काय घडले ?

२००७ साली परभणीच्या अखिल भारतीय ब्राम्हण महासंमेलनात नक्की काय घडले हे इथे वाचा -

http://www.loksatta.com/daily/20070128/lr07.htm

गांधीहत्येमागचा मास्टरमाइंड ?

सौजन्य - मटा , २७ मे २००८

मणिशंकर अय्यर यांनी उकरून काढलेल्या वादानिमित्त महात्मा गांधींच्या हत्येतील सहभागाविषयी बरीच वादावादी झाली होती. तेव्हा ‘ आऊटलूक ’ने केलेली ‘ वीर सावरकरः द इनसाइड स्टोरी ’ ही कव्हरस्टोरी खूप गाजली होती. ज्येष्ठ पत्रकार राजेश रामचंद्रन यांनी नॅशनल अर्काइवजमधील रेकॉर्डसच्या आधारे घेतलेला हा शोध आम्ही मराठीत देत आहोत.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

यशस्वी होऊन या...
राष्ट्रपिता महात्मा गांधी यांची निर्घृण हत्या करणारा नथुराम गोडसे आणि या कटातील त्याचा साथीदार नारायण दत्तात्रय आपटे यांना मिळालेला हा आशीर्वाद.. !

आणि हा आशीर्वाद दिला होता दस्तुरखुद्द विनायक दामोदर सावरकर यांनी...

दिल्लीच्या संसद भवनापासून जेमतेम दोन किलोमीटर अंतरावर ‘ नॅशनल अर्काइवज् ऑफ इंडिया ’ ची नव्याने बांधलेली इमारत आहे. या वास्तूत अनेक गाजलेल्या खटल्यांशी संबंधित जुनीपुराणी कागदपत्रे जतन करुन ठेवण्यात आली आहेत. त्यातच गांधी खून खटल्याशी संबंधित कागदपत्रेही उपलब्ध आहेत. पोलिसांनी नोंदविलेले जाबजबाब , साक्षीदारांच्या साक्षी आणि स्पेशल ब्रँचचे गोपनीय अहवाल असा सगळा दस्तावेज याठिकाणी आहे. त्यांची छाननी केल्यानंतर एक गोष्ट अगदी स्वच्छ आणि स्पष्ट दिसते ती म्हणजे गांधीजींच्या हत्येच्या कटात सावरकर यांचा असलेला सहभाग. महात्मा गांधींचा मारेकरी असलेल्या नथुराम गोडसेचे ते केवळ निकटवर्तीय नव्हते ,तर या हत्या कटात त्यांचा उघड सहभाग होता , असं या कागदपत्रांवरून स्पष्ट होते. ३० जानेवारी १९४८ साली गांधीजींची हत्या झाल्यानंतर ज्या आठ आरोपींवर खटला चालला त्यापैकी सावरकरही एक होते.

या ऐतिहासिक दस्तावेजांची पडताळणी केल्यानंतर जी माहिती मिळते ती अशी....

गोडसेचे गुरू : गांधी हत्या प्रकरणी विशेष न्यायालयात जी सुनावणी झाली ,त्यामध्ये नथुराम गोडसे याने २८ फेब्रुवारी १९३८ रोजी सावरकरांना लिहिलेले पत्र पुराव्यासाठी सादर करण्यात आले होते. गांधीजींची हत्या करणारा गोडसे अनेक वर्षांपासून सावरकरांना ओळखत होता , हे त्यावरुन स्पष्ट होते. हिंदूराष्ट्राची उभारणी या समान विचारसरणीचा ध्यास घेतलेले सावरकर आणि गोडसे यांचे संबंध गुरू-शिष्य असे होते.

सावरकर हिंदूमहासभेचे अध्यक्ष झाल्यानंतर गोडसेने त्यांना हे सविस्तर पत्र पाठवले होते. त्या पत्राचा आशय असा होता - “ रत्नागिरीतून तुमची सुटका झाल्यापासून सर्वांच्या मनात धगधगते अग्नीकुंड पेटले आहे. हिंदुस्थान हे केवळ हिंदूंसाठीच असावे ,अशी मनापासून इच्छा बाळगणा-यांना नवी स्फूर्ती मिळाली आहे. हिंदूमहासभेचे अध्यक्षपद स्वीकारताना आपण जे भाषण केले , ते ऐकल्यानंतर आता हे स्वप्न प्रत्यक्षात साकार होणे फारसे अवघड राहिलेले नाही , याची खात्री पटते. ” आपण एक राष्ट्रीय स्वयंसेवक आर्मी स्थापन केली पाहिजे. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे ५० हजार कार्यकर्ते त्यासाठी सज्ज आहेत , असा उल्लेखही त्या पत्रात आहे. हिंदूंच्या हितरक्षणासाठी लढणारांना सावरकरांनी मार्गदर्शन केले पाहिजे , अशी गोडसेची इच्छा होती.

तत्कालिन बॉम्बे प्रांताच्या स्पेशल ब्रँचचे पोलिस उपायुक्त जमशेद नगरवाला यांनी गांधी हत्या कटाचा तपास केला होता. आपल्या अहवालात नगरवाला म्हणतात की , “सावरकरांची राजकीय विचारसरणी गोडसेने १९३५ सालापासूनच अंगिकारली होती. गोडसेने १९३० साली रत्नागिरीत रा. स्व. संघाची शाखा उघडली होती. ”

गोडसेंची सावरकरांवर एवढी भक्ती होती की , आपल्या वर्तमानपत्राच्या मास्टहेडमध्ये (शीर्षस्थानी) त्याने सावरकरांचा फोटो छापला होता. हिंदूराष्ट्र प्रकाशनच्या वतीने प्रसिद्ध करण्यात येणा-या अग्रणी नावाच्या वृत्तपत्राचा गोडसे संपादक , तर सह आरोपी नारायण आपटे हा मॅनेजर होता. सावरकरांनी दिलेल्या १५ हजार रुपयांच्या भांडवलावरच हे वृत्तपत्र सुरु करण्यात आले होते.

सावरकरांचा सहकारी गोडसे : गोडसेने सावरकरांसोबत बराच काळ एकत्र काम केले होते. १९४६ साली त्याने सावरकरांना लिहिलेल्या पत्रावरून त्यांचे हे संबंध स्पष्ट होतात. दिल्लीचे शेठ जुगल किशोर बिर्ला यांच्याकडून सावरकरांना एक हजार रुपयांचा चेक मिळाला. तो चेक सावरकरांनी गोडसेला दिला. या व्यवहाराची माहिती त्या पत्रात नमूद करण्यात आली आहे.

पोलिस रेकॉर्डनुसार , गोडसे आणि आपटे सावरकरांचे एवढे जवळचे होते की ,अनेकदा ते दोघे त्यांच्यासोबत प्रवास करत. गांधी हत्येच्या पाच महिने आधी , ऑगस्ट १९४७ मध्ये त्यांनी सावरकरांसोबत शेवटचा प्रवास केला होता. गांधी हत्येच्या कटात आपला हात असल्याचा सावरकरांनी निक्षून इन्कार केला असला तरी , ते गोडसेचा नेहमीच आदरार्थी उल्लेख करीत राहिले. त्यांनी पोलिसांना ज्या जबान्या दिल्या आणि कोर्टात सुनावणीच्या वेळी साक्षी दिल्या तेव्हा गोडसेचा उल्लेख पंडित नथुराम असा आदराने केला.

गांधी हत्या कटाची माहिती सावरकरांना होती : डीसीपी नगरवाला यांच्या क्राइम रिपोर्टमध्ये बॉम्बे प्रांताचे तत्कालीन गृहमंत्री मोरारजी देसाई यांनी दिलेल्या माहितीचा उल्लेख आहे. महात्मा गांधींवर २० जानेवारीला झालेल्या पहिल्या हल्ल्याची तपशीलवार माहिती देसाई यांनी नगरवालांना दिली होती. ‘ मला गृहमंत्र्यांनी अशी माहिती दिली की , महात्मा गांधींवर २० जानेवारी १९४८ रोजी जो प्राणघातक हल्ला झाला. त्यामध्ये मदनलाल , त्याचा सहकारी करकरे आणि इतरांचा हात होता. दिल्लीत गांधीजींवर हल्ला करण्यापूर्वी मदनलाल आणि करकरे यांनी सावरकरांची भेट घेतली होती ’, अशी माहितीही गृहमंत्र्यांनी दिली , असा उल्लेख नगरवालांच्या अहवालात आहे.

सावरकरांना गांधी हत्या कटाची संपूर्ण माहिती होती , अशी माहिती नगरवालांना मिळाली होती. आपल्या रिपोर्टमध्ये ते नमूद करतात - ‘ सावरकरांच्या प्रेरणेने आणि त्यांच्याच मार्गदर्शनाखाली गांधी हत्येचा कट आखण्यात आला होता , अशी माहिती माझ्या सूत्रांनी मला दिली. मी आजारी आहे आणि राजकारणाशी माझा संबंध उरलेला नाही , असा सावरकरांनी घेतलेला पवित्रा ढोंग आहे.... त्यामुळेच सावरकरांच्या राहत्या घरावर वॉच ठेवण्याचा निर्णय घेण्यात आला. ’

गांधी हत्येचा कट आखणा-यांमध्ये सावरकरांच्या विचारसरणीला मानणा-यांचा तसेच नाराज शीख विचारसरणीच्या कार्यकर्त्यांचा समावेश असल्याचे नगरवाला यांनी अहवालात म्हटले आहे. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाशी संबंधित हिंदू राष्ट्र दल या संघटनेचे लोक सावरकरांना मानणारे आहेत. त्यांची आणि नाराज शीख कार्यकर्त्यांची एक गुप्त बैठकही झाली होती. स्वतः सावरकर यांनी कोर्टात दिलेल्या साक्षीत गोडसे , आपटे आणि इतर गांधी हत्या कटातील आरोपी हिंदू राष्ट्र दलाचे कार्यकर्ते होते , अशी कबुली दिली होती.

गांधी हत्या कटात सावरकरांची भूमिका : महात्मा गांधींवर २० जानेवारी रोजी मदनलाल पाहवा नावाच्या पंजाबी निर्वासिताने पहिला प्राणघातक हल्ला केला. नवी दिल्लीतील बिर्ला हाऊसमध्ये महात्मा गांधींच्या प्रार्थनेनंतर त्याने स्फोट घडवला. त्याला तत्काळ अटक करण्यात आली. मदनलालला ओळखणारे मुंबईच्या रुईया कॉलेजचे डॉ. जगदीश चंद्र जैन यांनी दुस-याच दिवशी सायंकाळी ४ वाजता बॉम्बे प्रांताचे तत्कालीन पंतप्रधान बाळासाहेब खेर यांची भेट घेतली. खेर यांनी गृहमंत्री मोरारजी देसाई यांनाही बोलावून घेतले. ‘ मी त्यांच्या रुममध्ये गेलो. माननीय पंतप्रधानांनी डॉ. जैन नावाच्या व्यक्तीशी माझी ओळख करुन दिली. वृत्तपत्रामध्ये त्या व्यक्तीने स्फोटाची बातमी वाचली , तो स्फोट घडविणा-या मदनलाल नावाच्या माणसालाही आपण ओळखतो , मला त्या व्यक्तीची चांगली माहिती आहे आणि ती द्यायची आहे , असे डॉ. जैन यांनी सांगितले... ’ असे मोरारजींच्या जबानीत नमूद करण्यात आले आहे.

मोरारजींच्या जबानीनुसार , जैन यांना त्या कटाची संपूर्ण माहिती होती. ‘ मदनलाल आणि त्याच्या काही मित्रांनी जैन यांना सांगितले होते की , ते एका बड्या राजकीय नेत्याची हत्या करणार आहेत. तो नेता म्हणजे महात्मा गांधी असल्याचे मदनलालने जैन यांना सांगितले होते... अहमदनगरला त्याच्यासोबत काम करणा-या करकरे नावाच्या मित्राची मदनलालने ओळख करुन दिली.... मदनलालने पुढे सांगितले की ,करकरे त्याला घेऊन सावरकरांना भेटायला गेला होता. जवळपास दोन तासांहून अधिक काळ त्यांच्यात चर्चा झाली. मदनलाल जे काही करत आहेत , त्याबद्दल सावरकरांनी त्याला शाबासकीही दिली. त्यांनी मदनलालची पाठ थोपटली आणि मोहिम फत्ते करा , असे सांगितले. ’

बडगेंची महत्त्वपूर्ण जबानी : नगरवालांनी या प्रकरणाचा तपास करताना दिगंबर रामचंद्र बडगे नावाच्या माणसाला अटक केली. या बडगेनेच गोडसेला स्फोटके दिली होती. गोडसेने ती मदनलालला दिली. नंतर बडगे माफीचा साक्षीदार बनला आणि सरकारी पक्षाचा मुख्य साक्षीदार झाला. गांधी हत्या कटात सावरकरांचा कसा सहभाग होता , याची धक्कादायक वस्तुस्थिती बडगेने कोर्टात साक्ष देताना सांगितली.

बडगे हिंदू महासभेचा कार्यकर्ता होता. छोट्या शस्त्रांचा तो व्यापार करत असे. ९ जानेवारी रोजी आपटे आणि मदनलाल त्याच्याकडे गेले आणि त्यांनी गट कॉटन स्लॅबची (स्फोटक) मागणी बडगेकडे केली. दुस-या दिवशी आपटे बडगेला घेऊन दलाच्या कार्यालयात गोडसेला भेटायला गेला. दोन गन कॉटन स्लॅबस् , पाच हातबॉम्ब आणि दोन रिवॉल्वर्सची ऑर्डर बडगेला देण्यात आली. त्यासाठी पाहिजे ती किंमत देण्याचे आश्वासन गोडसेने दिले. मात्र ही शस्त्रसामुग्री बडगेने मुंबईत पोहोचती करायची , अशी अट घालण्यात आली. हिंदू महासभेच्या दादरच्या ऑफिसमध्ये आपटेला १४ जानेवारीला ती डिलिवरी हवी होती. बडगेने हत्येमागचा हेतूही पोलिसांना सांगितला. ‘ आपटेने मला विचारले की , आमच्यासोबत दिल्लीला यायची तुझी तयारी आहे का ? मी कशासाठी , अशी विचारणा केली. तेव्हा आपटे म्हणाला की , ‘ तात्याराव ’ म्हणजे सावरकरांनी गांधीजी आणि जवाहरलाल नेहरु यांना संपविण्याचा निर्णय घेतला आहे आणि हे काम त्यांनी माझ्याकडे सोपविले आहे. ’

बडगे १७ जानेवारीला पुन्हा सावरकर सदनात गेला. ‘ तेव्हा गोडसे म्हणाला की ,आपण सगळ्यांनी बाहेर पडण्यापूर्वी तात्यारावांचे शेवटचे दर्शन घेतले पाहिजे. आपटे, गोडसे , शंकर आणि मी टॅक्सीत बसलो आणि शिवाजी पार्कला सावरकर सदनाच्या दिशेने निघालो. मुख्य जंक्शनवरच टॅक्सी थांबवण्यात आली. आम्ही चौघे खाली उतरलो आणि समोरच्या बोळातून चालत सावरकर सदनात जाऊन पोहोचलो. जंक्शनपासून ती दुसरी बिल्डिंग होती. मला खालीच थांबायला सांगण्यात आले. आप्पा कासार आणि दामले तिथे होते. आपटे आणि गोडसे सावरकरांच्या दर्शनासाठी वर गेले. पाच किंवा दहा मिनिटांनी ते खाली उतरले. सावरकरही त्यांच्यापाठोपाठ खाली आले आणि त्यांनी आशीर्वाद दिला. यशस्वी होऊन या... ’

सावरकर सदनातून परतताना आपटे बडगेला म्हणाला , ‘ गांधीजींची शंभरी भरली आहे , असे तात्यारावांचे भाकित आहे. ’ आपटेचे हे वाक्य आणि सावरकरांचे माझ्या कानांनी ऐकलेले आशीर्वाद यावरुन माझी खात्री पटली की , जे काही घडले त्याला तात्यारावांची मान्यता होती आणि त्यांचा त्यास आशीर्वादही होता. ’ गोडसे आणि आपटे दिल्लीला गेले. बडगे आणि शंकर दिल्लीला १९ जानेवारीला जाऊन पोहोचले. त्याठिकाणी हिंदू महासभेच्या कार्यालयात गोपाळ गोडसे , करकरे आणि मदनलाल यांना भेटलो.

गन कॉटन स्लॅब पेटवायचा , त्यातून गोंधळाची स्थिती निर्माण करायची आणि नंतर हातबॉम्ब फेकायचे , असा कट आखण्यात आला होता. मदनलालने स्फोटके पेटवली ,परंतु बडगे आणि त्याच्यासोबत असलेल्या शंकरला हातबॉम्ब फेकता आले नाहीत. त्यामुळे हा कट फसला. खरं तर अनोळखी व्यक्तींच्या हातून हे काम करुन घेण्याचा आपटे आणि गोडसेचा खरा हेतू होता. मात्र तो फसल्याने शेवटी आपटे आणि गोडसेलाच हे काम स्वतः उरकावे लागले.

सावरकरांची निर्दोष मुक्तता का झाली ? : न्यायमूर्ती आत्मा चरण यांच्या कोर्टात जो खटला चालला , त्यात सर्व आठ आरोपींवर पहिला आरोप होता तो त्यांनी महात्मा गांधींच्या हत्येचा कट रचल्याचा. उल्लेखनीय बाब म्हणजे , सावरकरांचा अपवाद वगळता अन्य सर्व आरोपींना कोर्टाने दोषी ठरवले. तर बडगेने दिलेले साक्षीपुरावे तपासून घेण्यासाठी अन्य कोणताही पुरावा नसल्याच्या तांत्रिक मुद्यावरुन सावरकरांची मात्र कोर्टाने निर्दोष मुक्तता केली.

तरीही , बडगे हा विश्वासू साक्षीदार असल्याचे कोर्टाचे मत होते. २० जुलै ते ३० जुलै १९४८ असे जवळपास दहा दिवस त्याची साक्ष आणि उलट तपासणी कोर्टात झाली. “बडगेने त्याला असलेली सगळी माहिती परखडपणे कोर्टात सांगितली. उलट तपासणीतही त्याने सगळ्या प्रश्नांची उत्तरे दिली , कोणत्याही प्रश्नाला बगल देण्याचा प्रयत्न केला नाही. ” परंतु तरीही न्या. आत्मा चरण यांनी सावरकरांना दोषी ठरवले नाही. कारण सरकारी बाजूने सर्व भिस्त बडगेच्या साक्षी पुराव्यावरच बेतलेली होती.

गांधी हत्या कटातील दोन्ही प्रमुख आरोपी सावरकर सदनात गेले होते , हे तर जगजाहीरच होते. तत्कालिन ख्यातनाम अभिनेत्री शांताबाई मोडक यांनीही साक्ष देताना , गोडसे आणि आपटे आपणाला पुणे एक्स्प्रेसमध्ये भेटले. १४ जानेवारीला त्यांना मी सावरकर सदनाजवळ सोडले , अशी माहिती दिली. १७ जानेवारीला आपटे आणि गोडसे शिवाजी पार्कला सावरकर सदनाजवळ माझ्या टॅक्सीतून उतरले , अशी साक्ष टॅक्सीचालक ऐतप्पा कोटियन यानेही दिली.

“ सावरकरांची गांधी हत्येच्या खटल्यातून निर्दोष मुक्तता करण्याच्या कनिष्ठ कोर्टाच्या आदेशाला सरकारी पक्षाने हायकोर्टात आव्हान दिले नाही. त्यामुळे हायकोर्टात हे प्रकरण कधीच रिओपन झाले नाही ,” असे मत शिमला हायकोर्टाचे न्या. जी. डी. खोसला यांनी व्यक्त केले आहे. खोसला यांनी साक्षीदार बडगेचे कौतुक केले. “ बडगेने त्याच्याकडे असलेली संपूर्ण माहिती तपशीलवार कोर्टात सांगितली. माझे असे मत आहे की , त्याने सांगितलेली सगळी माहिती सकृतदर्शनी खरी वाटते ,” अशी पुस्तीही न्या. खोसला यांनी जोडली.

कपूर आयोगाचा निष्कर्ष : गांधी हत्येनंतर तब्बल वीस वर्षानंतर न्या. जीवन लाल कपूर यांच्या अध्यक्षतेखाली गांधी हत्येच्या चौकशीसाठी आयोग स्थापन करण्यात आला. बडगेने दिलेली साक्ष ही सावरकरांचे अंगरक्षक आप्पा रामचंद्र कासार आणि गजानन विष्णू दामले यांच्या जबानीशी सुसंगत आहे , असे मत न्या. कपूर आयोगाने नोंदविले. परंतु न्या. कपूर आयोगाचा निष्कर्ष असा होता की , “ सर्व वस्तुस्थिती लक्षात घेतली तर मिळालेली माहिती तुटक तुटक अवस्थेत आहे. सावरकर आणि त्यांच्या ग्रुपने हत्येचा कट आखल्याचे त्यावरुन स्पष्ट होत नाही. ”

(अनुवाद - आऊटलुक , ६ सप्टेंबर २००४ मधील लेखाचा)